Orqanik kənd təsərrüfatının necə bir kənd təsərrüfatı modeli olduğunu Beynəlxalq Orqanik Kənd Təsərrüfatı Hərəkətləri Federasiyası (İFOAM) normalarına dayanaraq bu şəkildə izah edə bilərik:
Sintetik kimyəvi maddələrdən istifadə etmədən; xəstəlik və zərərvericilərlə mübarizədə bioloji, biotexniki və mexaniki mübarizə üsullarından istifadə edərək; torpağın məhsuldarlığı üçün sadəcə təbii maddələrdən istifadə edərək, bunların istifadəsini də minimumda saxlayaraq təbii ehtiyatların tükənməsinə yol vermədən həyata keçirilən bir kənd təsərrüfatı istehsal modelidir.
İstehsal edilən məhsulların emalı və satışında da yenə əsas fikir saxlanılaraq qatqı maddələri istifadə olunmaması; ətraf mühitə uyğun qablaşdırma materialları və üsulların seçilməsi; istehsal, emal və satış zamanı insan və heyvan haqları və rifahının nəzərə alınması da orqanik kənd təsərrüfatının prinsipləri arasındadır.
DÜNYADA ORQANİK KƏND TƏSƏRRÜFATI (üzvi əkinçilik) FİKRİNİN MEYDANA GƏLMƏSİ VƏ İNKİŞAFI
XX əsrin əvvəllərində ətraf mühiti qorumaq, torpaq və su kimi təbii ehtiyatları məhv etmədən gələcək nəsillərə yararlı şəkildə ötürmə fəlsəfəsi başlamışdır.
XX əsrin ikinci yarısında sintetik kimyəvi maddələrin gübrə və pestisid mübarizə dərmanları olaraq istifadəsindəki başgicəlləndirici artım qarşısında orqanik kənd təsərrüfatına meyillilik artmışdır.
Orqanik kənd təsərrüfatı yeni bir istehsal sistemi olaraq qəbul edilsə də əslində bu sistem yeni bir sistem deyil.
Dünyada kənd təsərrüfatının ilk günlərindən başlayaraq kimyəvi gübrələrin və pestisidlərin çox istifadə edildiyi ikinci dünya müharibəsi sonrasına qədər olan müddətdəki tətbiqetmələr əsasən orqanik kənd təsərrüfatı xüsusiyyətlidir.
Bu halda üzvi əkinçilik əslində dünyada ən qədim kənd təsərrüfatı modelidir.
Ancaq bu model son yarım əsrdə baş verən texnoloji inkişafın kənd təsərrüfatı texnikalarına gətirdiyi yeniliklərin intensiv istifadəsi nəticəsində meydana gələn təbii ehtiyatların eroziyası və kənd təsərrüfatı məhsullarındakı sintetik dərman və gübrə qalıntılarının insan və heyvan sağlamlığı üçün əmələ gətirdiyi təhlükələr qarşısında keçmişə doğru bir meyl olaraq yenidən gündəmə gəlmişdir.
Orqanik kənd təsərrüfatı sektorunun inkişafı, bu sahədə hüquqi normaların həyata keçirilməsi ehtiyacını doğurmuş və ölkələr orqanik məhsulların istehsal, emal və satışını tənzimləyən kənd təsərrüfatı qanunları çıxarmışdır.
Bu qanunlarda üzvi əkinçiliyin necə aparılacağı və orqanik məhsulların işlənmə və satış qaydaları müəyyənləşmişdir.
Orqanik kənd təsərrüfatı qanun və qaydaları hazırlanarkən kənd təsərrüfatı fəaliyyət prosesində ətraf mühitin qorunması və torpaq ehtiyatlarının gələcək nəsillərə təmiz və məhsuldarlıq xüsusiyyətlərini qoruyacaq bir şəkildə buraxılması da əhəmiyyət daşımışdır.
Beləliklə, orqanik kənd təsərrüfatı eyni zamanda dayanıqlı bir kənd təsərrüfatı modelidir.
DÜNYADA ORQANIK KƏND TƏSƏRRÜFATI
Dünyada orqanik kənd təsərrüfatı sürətli inkişafdadır. 2007-ci ildən etibarən 120 ölkədə orqanik kənd təsərrüfatı həyata keçirilir.
Cəmi 634 000 fermer 310 milyon ərazidə orqanik kənd təsərrüfatı ilə məşğul olur.
Həm fermer sayı, həm də üzvi əkin sahələri gedərək artmaqdadır.
80-ci illərdən etibarən orqanik məhsul bazarı ildə 15-20% böyüyür.
Dünya orqanik məhsul ticarəti təxminən 40 milyard $ ətrafında
TÜRKİYƏDƏ ORQANİIK KƏND TƏSƏRRÜFATININ İNKİŞAFI
Ölkəmizdə orqanik kənd təsərrüfatı istehsalı ilk olaraq 1980-cı illərdə Türkiyədən idxal aparan Avropa firmalarının orqanik məhsul tələbiylə başlamışdır.
1991-ci ildə Avropa İttifaqının ekoloji kənd təsərrüfatı fəaliyyətləri çərçivəsində bitkisəl məhsulların istehsalı və satışını tənzimləyən bir qanun qəbul edildikdən sonra, 1992-ci ildə bu qanuna bir əlavə çıxarılaraq, Avropa İttifaqına ekoloji məhsul satacaq ölkələrin əməl etməli olduqları qaydalar açıqlanmış və ixrac edən ölkələrin öz qanunvericiklərini də buna uyğun düzənləmələri istənmişdir.
Siderofor (Yunanca dəmir daşıyıcı), mikroorqanizmlər, bir çox bitki və bəzi yüksək orqanizmlər tərəfindən ifraz edilən və dəmir bolluğu əmələ gətirən birləşmələrdir.
Dəmir F3 ionlarının neytral pH-də həll olmaları çox zəifdir və buna görə də orqanizmlər tərəfindən isitfadə edilə bilməz.
Bu həll olmuş komplekslər fəal daşıma ilə hücrənin içinə daxil olurlar. Əksəriyyəti siderofor, qeyri-ribosomal peptitdir.
Elektroforez (çelasyon və ya qısqaclama terminləri dı istifadə edilir) iki və ya daha çox dişli bir kimyəvi liqandın ionik bir substrata bağlanması və ya komplekslənməsidir.
Adətən orqanik birləşmələr olan bu liqandlar şelat və ya çelatlama agenti adlandırılır (istifadə edilən digər terminlər: şelant, çelator, çelant, qısqaclayıcı, ion tutucu)
Liqand - koordinatlı kovalent rabitə vasitəsilə bir və ya daha çox elektronunu bir və ya daha çox mərkəz atom və ya ion verən, atom, ion və ya funksional qrup
Kovalent rabitə iki atom arasında bir və ya daha artıq elektronun paylaşılması ilə xarakterizə edilən kimyəvi rabitənin bir tərifidir.
Dəmir dünyada ən bol rast gəlinən kimyəvi elementdir və mikroorqanizmlərin böyümək üçün bu elementə ehtiyacları var.
Buna görə də orqanizmlərdə bir çox hücrəvi və metabolik proseslər üçün tənzimləyici funksiyalara malikdirlər.
Dəmirin: fotosintez, oksigen buraxma, tənəffüs, TCA (trikarboksilik asit) dövranı, gen tənzimlənməsi, nitrat sintezi, azot fiksasiyası, ATP sintezi və DNA sintezi kimi metabolik reaksiyalarda və digər bioloji hadisələrdə bir çox mikroorqanizm üçün önəmli bir element olduğu bildirilir.
Ökaryotik orqanizmlərin dəmiri həll etməsi çox çətin omasına rəğmən bakteriyalar özləri üçün lazımlı olan dəmiri istifadə etmək üçün fərqli strategiyalar hazırlamışlar.
Dəmirin Fe-III şəklindək həllolma səviyyəsi çox zəifdir və buna görə də orqanizmlər tərəfindən istifadə edilə bilməz.
Anoksik şərtlərdə dəmir (Fe-II) suda həll olur.
Ancaq oksik şərtlərdə isə dəmir (Fe-III) adətən suda həll ola bilməz.
Bakteriyalar dəmir ehtiyaclarını qarşılamaq üçün siderofor olaraq bilinən şelat agentlərini istifadə edirlər.
Bakteriyalar tərəfindən istehsal edilən sideroforların bitki patogenləri üzərində təsirli olduğu təsbit edilmişdir.
Bitki köklərinin ətrafındakı (rizosferdəki) mikroorqanizmlər tərəfindən istehsal edilən kimyəvi birləşmələr dəmir kimi bəzi lazımlı mineralların mövcudluğunu və istehlakını artırır.
Rizosferik bakteriyalar tərəfindən istehsal edilən hidroksamat və katekolat sidoroflar bitkilər tərəfindən istifadə edilir.
Xüsusilə Azotobacter və Pseudomonas bakteriyaları; məhsulun, keyfiyyətin və məhsuldarlığın yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş kənd təsərrüfatı tətbiqlərində, şoranlılıqdan asılı olaraq quraq, sənaye səbəbiylə çirkləndirilmiş torpaqların əkinçiliyə daha əlverişli hala gətirilməsində və bəzi bitki patogenlərinə qarşı bioloji mübarizə kimi biotexnoloji çalışmalarda istifadə oluna biləcəyi bildirilmişdir.
Pseudomonaslar tərəfindən istehsal edilən sideroforların lazım olan Fe-III-ü təmin edərək mantar patogenlərin əmələ gəlməsini əngəllədiyi və xəstəliyi ortadan qadırdığı bildirilmişdir.
Bitkinin böyüməsini artıran bakteriya olaraq tanınan (PGPB) Karadeniz Fen Bilimleri Dergisi / The Black Sea Journal of Sciences 85 floresan Pseudomonasların bəzi çöpləri vardır.
Bunlar toxum və ya bitkinin yeraltı parçalarına inokulyasiya edildiyində bitki patogenlərinə təzyiq göstərirlər.
PGRB tərəfindən xəstəliyin qarşısının alınmasındakı mexanizmlərindən biri də pyoverdin və pyochelin kimi sideroforların istehsalıdır.
Siderofor köklərin ətrafındakı dəmiri tutub saxlayır, beləliklə də solğunluq və kök çürüklüyünə səbəb olan Fusarium oxysporum və Pythium ultimum kimi patogenlərin əmələ gəlməsini əngəlləyir.
Siderofor hüceyrədən çıxarılır. Hüceyrə xaricində siderofor dəmiri mənimsəyir və onu həll edir.
Sideroforlar dəmir və oktahedral ilə bir siderofor-dəmir kompleksi əmələ gətirərək ona qüvvətli şəkildə bağlanırlar.
Sideroforlar sonra xüsusi reseptorlar tərəfindən tanınırlar.
Bu reseptorlara birləşdikdən sonra sideroforlar müxtəlif mexanizmlərlə hüceyrə membranının içindən köçürülür.
Dəmir (III)-ün hüceyrə daxilində azalmasından sonra əmələ gələn Fe(II)-nin sideroforla nisbətən zəif kompleksi dəmirin hüceyrə içinə salınması üçün səmərəli bir imkan yaradır.
Mikroorqanizmlər dəmiri özlərinə bağlamaq üçün struktur olaraq bir-birindən fərqli sideroforlar istifadə edərək bir-birilərilə rəqabət aparırlar.